Dit land is van de wind en van de regen en van de wolken en de horizon …..
Uit: ‘Novemberland’ van Koos Schuur (1915 – 1995)
Het Pekelder Hoofddiep c.q. de Pekel A
Binnen het Veenkoloniale landschap is de Pekela A in Oude Pekela nog herkenbaar als gekanaliseerd riviertje. In tegenstelling tot Veendam-Wildervank werd hier tijdens de vervening een bestaande waterloop gebruikt die gedeeltelijk werd gekanaliseerd.
Lang was de Pekel A een doodlopende waterweg. De Pekelder schippers voeren daarom, ten oosten van Winschoten, via de Rensel en de Westerwoldse Aa rechtstreeks via Statenzijl naar de Dollard.
Pas in 1822 werd de dam tussen Ommelanderwijk en de Pekel Aa doorgegraven en ontstond er een verbinding met Veendam. In 1877 werd een koppelsluis aangebracht tussen de Pekel A en het Stadskanaal. Hiermee waren de gewenste doorgaande vaarverbindingen een feit.
N.B. De Pekel Aa wordt tegenwoordig ‘Pekelder Hoofddiep’ genoemd.
Een deel van het Pekelder Hoofddiep in Nieuwe Pekela en een huis van een sluiswachter, bij de zgn. middelste sluis, ook in Nieuwe Pekela.
Het Pekelder Hoofddiep is nu een lommerrijk gebied met fraaie sluizen en bruggen in de kleuren geel (zonlicht) en licht- en donkerblauw (lucht en water). Daarlangs ontmoet u monumenten, prachtige boerderijen, woonhuizen in de stijl van de Amsterdamse School en verrassende doorkijkjes op het Veenkoloniale landschap. Kortom, het decor van een ontspannen vaartocht door het hart van de Oude Veenkoloniën: Oude Pekela, Nieuwe Pekela en Boven Pekela.
Hoofdmiddelen van bestaan
Als we in grote stappen door de geschiedenis van de Pekela’s lopen, dan kunnen we de volgende aspecten onderscheiden: de vervening; de scheepsbouw en de scheepvaart; de landbouw en de agrarische industrie.
De vervening is heden voltooid, de scheepsbouw heeft door allerlei oorzaken het loodje gelegd, de scheepvaart is een toeristisch gebeuren geworden en van de aardappelmeel- en strokartonfabrieken is er nog maar één in werking.
Alleen de landbouw heeft de tijd overleefd, met daarbij de opmerking dat door schaalvergroting het aantal boeren geleidelijk is afgenomen.
Langs het Pekelder Hoofddiep staan nog de gebouwen van vijf strokartonfabrieken. Eén daarvan produceert nog karton (op basis van oud papier), twee hebben een andere functie gekregen en de resterende twee staan daarop nog te wachten.
In de voormalige (stro)kartonfabriek ‘Free en Co’ (zie boven) is thans een bedrijf gevestigd dat hennepstro verwerkt tot isolatie- en bouwmaterialen.
In een ander deel van diezelfde fabriek is de stichting ‘Siep en Co’ druk bezig met het conserveren, en in ere houden, van industrieel erfgoed.
‘In de zele’
De herinnering aan de (oude) scheepvaart wordt onder andere levend gehouden door een aantal beelden langs het water. Het beeld van Hans Mes van een man en een vrouw die een schip door het Pekelder Hoofddiep trekken.(Feiko Clockstraat 172, Oude Pekela)
Religie langs het water.
De vervening trok mensen aan uit de nabije en verre omtrek. Die namen hun eigen godsdienst mee, met als gevolg dat er in de Pekela’s meer dan gemiddeld veel kerken en andere gebouwen staan waar de inwoners hun geloof belijden.
In Oude Pekela zijn wat betreft de oorsprong en de bouw de hervormde kerk aan de Wedderweg en de katholieke kerk aan de Kerklaan het meest bepalend. Beide gebouwen staan langs het kanaal.
De Wedderwegkerk (PKN) in Oude Pekela
In 1683, kon na lang aandringen bij de bestuurders van de stad Groningen, worden begonnen met de bouw van deze, van oorsprong Nederduits gereformeerde (later: Nederlands hervormde) kerk. In 1885 werd het gebouw ingewijd en in 1865 is er een orgel in geplaatst door de bekende orgelbouwer P. van Oekelen. Op het kerkhof, even ten zuiden van de kerk is een grafsteen te vinden van Hendrik Wester, de man die zowel in Oude Pekela als landelijk grote verdiensten heeft gehad als schoolmeester en schoolopziener.
De kerk staat in het centrum van Oude Pekela en heeft als adres: Hendrik Westerstraat 114.
De katholieke ‘Sint Willibrordus’ kerk
Omdat de meeste nieuwkomers in de Veenkoloniën van gereformeerde huize waren ontstonden er voorlopig alleen gereformeerde kerken. In Oude Pekela in 1885 en in Nieuwe Pekela in 1704. En hoewel er onder de Duitse veenarbeiders vrij veel katholieken waren heeft het nog lang geduurd, tot 1793, voordat zij een ‘eigen’ (schuil)kerk mochten stichten.
De nieuwe, neogotische, ‘Sint Willibrordus’ werd tussen 1895 en 1896 voor ongeveer 50.000 gulden gebouwd onder architect Nicolaas Molenaar sr. naar het voorbeeld van de St. Bonifatiuskerk (van P.J.H. Cuypers) in Dokkum.
De joodse begraafplaats
In 1683 vestigden de eerste Joden zich in de Pekela’s. Tien jaar later kocht één van hen, Daniel Jacobs, een stukje grond tussen de tegenwoordige Haanswijk en de Draijerswijk om daar een begraafplaats te stichten. De joodse gemeenschap in Oude en Nieuwe Pekela breidde zich , vooral in de tweede helft van de 18e eeuw, vrij snel uit. De meeste nieuwkomers waren afkomstig uit Oostfriesland en Polen. Rond 1870 telde de Pekelder joodse gemeente 401 leden, daarna nam het aantal geleidelijk af tot 150 aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Helaas overleefden slechts 12 van hen de verschrikkingen van de holocaust.
De joodse begraafplaats, dicht bij het centrum van Oude Pekela. (Ingang: Draaierswijk 16)
In de jaren 2011 – 2014 is de ‘Werkgroep Stolpersteine Pekela’ er in geslaagd voor elke omgekomen jood in de Pekela’s een zgn. stolperstein te plaatsen, pal voor de woning van waaruit ze zijn weggevoerd naar Westerbork.
Nog twee beeldbepalende gebouwen langs de vaarroute: de molens
Ergens in het langgerekte lint van bebouwing langs het Pekelder Hoofddiep stonden aan het begin van de 19e eeuw acht molens. Van al die markante bouwwerken (oliemolens, houtzaagmolens, koren- en pelmolens) zijn er nog twee in volle glorie te bezichtigen:
de nog werkende korenmolen ‘De Zwaluw’ van 1891 (Molenstraat G38; Mulder Pot) in Nieuwe Pekela en
‘De Onrust’, gebouwd in 1850, in het centrum van Oude Pekela.